جمهوری پرو (به اسپانیایی: República del Perú) کشوری است در آمریکای جنوبی. پایتخت آن لیما است. این کشور از شمال با اکوادور و کلمبیا، از شرق با برزیل، از جنوب شرقی با بولیوی، از جنوب با شیلی و از غرب با اقیانوس آرام هممرز است.
پرو گذشته از این که به عنوان مهد امپراتوری اینکا شناخته میشود، وطن شمار زیادی از بومیان قارهٔ آمریکا است. از این رو، پرو کشوری است با پشتوانه غنی تاریخی و فرهنگی
(شهرها)
مراکز اصلی شهری به این شرحند:
لیما (پایتخت، مرکز اصلی اقتصادی و فرهنگی)
آرکوئیپا
تروجیلو
چیکلایو
کالائو (بزرگترین بندر پرو)
کوسکو (مرکز جدید امپراطوری باستانی اینکا)
پیورا
تاکنا
ایکا
پونو
چیموبوته
وآنکایو
وآنچو
کاجامارکا
پوکالپا
ایکوئیتوس
یوریماگواس
تاراپوتو
مویوبامبا
(جغرافیا)
پرو با مساحتی بالغ بر۱۲۸۲۲۲۰ کیلومتر مربع [۱] (پس از مغولستان) بیستمین کشور جهان از لحاظ وسعت میباشد.
قلمرو پرو با داشتن مساحتی بالغ بر ۱٬۲۸۵٬۲۲۰ کیلومتر مربع، با کشورهای اکوادور و کلمبیا از شمال، برزیل و بولیوی از شرق، و بالاخره شیلی و بولیوی از جنوب هممرز است. از سمت غرب در کنار اقیانوس آرام واقع شدهاست. دارای جمعیتی بیش از ۲۷ میلیون نفر بوده که به زبان اسپانیایی تکلم میکنند، و دیگر مردم دوزبانه به زبانهای کوئچوا یا زبان آیمارا| آیمارا و دیگر زبانهای بومی صحبت میکنند.
شرق پرو عمدتاً شامل جنگلهای مرطوب گرمسیری از جنگل بارانی آمازون، که بزرگترین در نوع خود است، تشکیل میشود. در جنوب شرق در امتداد مرزش با بولیوی، دریاچه تیتیکاکا؛ مرتفعترین دریاچه قابل کشتیرانی جهان قرار دارد. جلگه آلتیپلانو یک خور خشک شدهاست که در دامنههای کوههای آند در جنوب شرقی پرو واقع است. در امتداد مرز آن با شیلی، کویر آتاکاما، خشکترین مکان روی سیاره زمین است.
دریای پرو، وطن مقدار فراوان و متنوعی از حیات آبزیان (ماهی) میباشد. صحرای سچورا در ساحل شمال غربی پرو در امتداد نوار ساحلی اقیانوس آرام واقع شدهاست.
رودخانههای اصلی پرو شامل اوکایالی، رود مارانیون، رود آمازون، (که از جریان مشترک رودهای مارانیون و اوکایالی به وجود آمده)، پوتومایو، پاستازا، رود ناپو، جوروا، و پوروس میباشد.
(شرح نژادها)
کاهن اورارینا، ۱۹۸۸
پرو یکی از سه کشور آمریکای لاتین دارندهٔ بزرگترین جمعیت سرخپوست است؛ حدود ٪۴۵ از کل مردم پرو را سرخپوستان تشکیل میدهند. بیشتر آنها در کوههای آند جنوبی وجود دارند، اما بخش عمدهای از آنها نیز در ساحل جنوبی و مرکزی هستند که به دلیل مهاجرتهای گسترده داخلی برای کار از نواحی دور آند به شهرهای ساحلی به ویژه لیما، طی چهار دهه گذشته به آنجا آمدهاند. در حالی که کوههای آند «قلب» مردم بومی پرو است، منطقه آمازونیای این کشور تقریباً ٪۶۰ کل محدوده ملی پرو و بندرگاهها و گروه عمدهای از دستههای بومی را که تنها از طریق تنازع بقا با هم رقابت میکنند، تشکیل میدهد. اما، این سرزمینهای پست گرمسیری بطور پراکنده و نایکنواختی با جمعیت اشغال شدهاست.
دو گروه اصلی بومی و نژادی عبارتند از کوئچواس (متعلق به زیرگروههای گوناگون فرهنگی)، به همراه آیماراییها، که بیشتر در محدوده جنوبی کوههای آند یافت میشوند. نسبت فراوانی از جمعیت بومی که در سرزمینهای مرتفع آند زندگی میکنند هنوز به زبان کوئچوا یا زبان آیمارائی تکلم مینمایند، و دارای سنتهای فرهنگی پرشوری هستند، که برخی از آنها بخشی از قلمرو اینکا بوده، به شکلی قابل بحث پیشرفتهترین تمدن کشاورزی دنیا. در واقع، دهها فرهنگ بومی نیز در سراسر کشور فراتر از کوههای آند و در خور آمازون پراکنده شدهاند.
ناحیه آمازونی پرو به سرعت شهرنشین میشود. مراکز مهم شهری شامل ایکوئیتوس، ناوتا، پرتو مالدونادو، پوکالپا و یوریماگوآس میباشند. این ناحیه موطن مردم بومی متعددی است، اما آنها نسبت فراوانی از کل جمعیت را تشکیل نمیدهند. نمونههایی از مردم بومی مقیم در شرق پرو شامل شیپیبو، اورارینا، کوکاما، و آگوآرونا هستند که تعدادی از آنها نامبرده شدند.
در سطح ملی، دورگهها دومین بخش بزرگ جمعیت را با حدود ٪۳۷ کل آن، تشکیل میدهند. این اصطلاح اصولاً بیانگر مردمی مرکب از نوادگان اروپایی و سرخپوست است، و بیشتر دورگههای پروئی از این ترکیب میباشند، اما نسلهای دیگر (عمده تر ازهمه آفریقایی) نیز با درجات متغیر از بخشهای دیگر جمعیت دورگهها در پرو وجود دارد. بیشتر دورگهها ساکنان شهری میباشند و میتوان آنها را در شهرهای بندری ساحل شمالی مشاهده نمود که نشانگر میراث توانمندتر اسپانیایی در ساحل مرکزی همچون منطقه لیما، ناحیه کاجامارکا، و نیز منطقه آرکوئیپا است.
حدود ٪۱۵ جمعیت به عنوان سفیدپوستان طبقهبندی میشوند، و بیشتر آنها را کسانی که کریولوس خوانده میشوند، تشکیل میدهند؛ فرزندان نسبتاً درآمیختهنشدهٔ استعمارگران اسپانیایی. فرزندان ایتالیاییها و گروه کوچک دیگر آلمانیها، یوگسلاوها و اروپاییان دیگر نیز بخش نسبتاً کوچکتری از کل جمعیت سفیدپوست را تشکیل میدهند. بیشتر کریولها در شهرهای بزرگ زندگی میکنند، که معمولاً در شهرهای ساحلی شمالی تروجیلو، چیکلایو، پیورا، و البته لیما متمرکز شدهاند. تنها شهر جنوبی با جمعیت عمده سفیدپوست آرکوئیپا است. تا بخش (شهر) کاجامارکا و سن مارتین شمالی شهرهایی با نفوذ قوی اسپانیاییها وجود دارند.
٪۳ باقیمانده جمعیت از اعقاب سیاهپوستان آفریقایی و نیز آسیاییتبارها هستند. پروییهای آفریقایی تبار، میراثی از تاریخ پرو به عنوان وارد کننده بردگان طی دوره استعماری بهشمار میآیند. امروزه دورگههای آفریقایی-اروپایی و همچنین زامبوزها (دورگههای آفریقایی-سرخپوست) بخش مهمی از جمعیت را تشکیل دادهاند، به ویژه درمناطق پیورا، تومبس، لامبایکوئه، لیما و ایکا.
جمعیت آفریقایی- پروئی بیشتر در شهرهای کرانهای جنوب لیماف همچون متمرکز شدهاند که در ناحیه ایکا، در شهرهایی نظیر کانیه ته، چینچا، ایکا، نازکا و آکاری در مرز با ناحیه آرکوئیپا یافت میشوند. بخش بزرگ دیگر اما بسیار فقیر از حضور آفریقایی- پروئی در مناطق «یونگا» (غرب و درست در زیر رشتهکوه آند در شمال پرو) قرار دارند جایی که تولید نیشکر، لیمو و انبه هنوز از اهمیت برخوردار است، و آن پیورا و لامبایکو میباشد. اجتماعات مهمی از آنها در سراسر ایالت موروپان، همچون در شهر چولوکاناس، و بخش یاپاترا از همان شهر، و حتی بخشهای کشاورزی کوچکتر نظیر پابوریا لاماتانزا و نیز حتی ناحیه کوهستانی نزدیک چانچاکو وجود دارد. بیشتر در جنوب، شهر استعماری زانیا یا بخشهای کشاورزی همچون کاپوته و تومان در لامبایکو نیز نواحی مهمی از حضور آفریقایی- پروییها هستند.
همچنین در پرو، حضور گستردهٔ آسیاییها، عمدتاً ژاپنی و چینی، به چشم میخورد که شمارشان نسبت به کل جمعیت، بزرگترین مجموعهٔ این افراد در کشورهای آمریکای لاتین هستند.
پرو پس از برزیل دومین جمعیت بزرگ از اعقاب ژاپنیها را در آمریکای لاتین و بیشترین جمعیت اعقاب کانتونیها (از فلات چین) را در آن دارا میباشد. جوامع تاریخی که مردم نسل چینی در آن سکونت یافتهاند در سراسر بخش فوقانی آمازون در پرو، و از جمله شهرهایی نظیر یوریماگوآس، نایوتا، ایکوئیتوس، و ساحل مرکزی شمال (لامبایکوئه و تروجیلو) یافت میشوند. در مقایسه با جامعه ژاپنی در پرو، چینیها ظاهراً از زمانی که وارد کار در شالیزارها در طی قیمومیت پرو (نایب السلطنه بودن) شده و با بردههای آفریقایی در طول زمان لغو برده داری شدهاند، بیشتر با خود ازدواجهای درونقومی داشتهاند
(زبان)
زبانهای رسمی پرو زبان اسپانیایی و طبق قانون اساسی ۱۹۹۳ پرو، زبانهای سرخپوستی همچون کوئچوا، آیمارا و دیگر موارد نظیر زبانهای بومی که در این ناحیه غالب است، میباشند. امروزه، ۸۰٫۳٪ جمعیت پرو به زبان اسپانیایی تکلم میکنند، و این زبانی است که از سوی دولت، رسانهها، و نیز در آموزش و بازرگانی رسمی استفاده میشود. تلاشهای فزاینده و سازمان یافتهای برای تدریس کوئچوا در مدارس عمومی در نواحی که به این زبان (کوئچوایی) تکلم میشود، صورت گرفتهاست.
طبق منابع رسمی، کاربرد زبان اسپانیایی در حالی افزایش یافته که دانستن و استفاده از زبانهای بومی بطور چشمگیری طی چهار دهه اخیر (۲۰۰۰–۱۹۶۰) کاهش یافتهاست. در آغاز دهه ۱۹۶۰، حدود ٪۳۰ از کل جمعیت پرو به عنوان متکلمین به زبانهای بومی ثبت شده بودند، اما از دهه ۱۹۹۰، ارقام، افت چشمگیری را در کاربرد زبانهای کوئچوا، آیمارا و دیگر زبانهای بومی نشان میدهد در حالی که تنها ٪۲۸ آنها به عنوان صحبت کننده به زبان کوئچوا (٪۱۶ از آنها دوزبانه با زبان اسپانیایی گزارش شدهاند) ثبت شده و متکلمین زبان اسپانیایی تا ٪۷۲ افزایش یافتهاند.
برای سال۲۰۰۵، ارقام دولتی، جایگاه زبان اسپانیایی را برای تکلم به آن برابر با ٪۳/۸۰ کل جمعیت ذکر کرده، اما در میان زبانهای سرخپوستی نیز کاهش (کاربرد) به ثبت رسیدهاست. کوئچوا از میان زبانهای بومی، بیشترین گویشگران را دارد، و حتی امروزه توسط ٪۲/۱۶ از کل جمعیت پرو استفاده میشود، یا به عبارتی یک سوم کل جمعیت بومی پرو. تعداد گویشگران زبان آیمارایی و دیگر زبانهای بومی در جایگاه ٪۳ و زبانهای خارجی ٪۲/۰ قرار میگیرد.
افت شدید کاربرد و دانستن زبانهای بومی بطور گستردهای به عوامل جمعیتشناسی اخیر نسبت داده میشود. شهرنشینی و سازگاری جمعیت سرخپوست پرو با فرهنگ هیسپانیک-دورگه، و نیز عوامل جدید اجتماعی اقتصادی به همراه ساختار طبقاتی، به کاربرد زبان اسپانیایی این امتیاز را در گستره زبانهای سرخپوستی داده که که نسبت به قرن گذشته کمتر توسط اکثریت جمعیت تکلم شود.
مانع اصلی برای استفاده هرچه بیشتر از زبان کوئچوا این واقعیت است که گویشهای چندگانهای از این زبان وجود دارد. نوسانات در میان این گویشهای کوئچوایی که به -عنوان مثال- تفاوتهایی در بین زبانهای اسپانیایی، پرتغالی و ایتالیایی در ادا کردن تلفظ آنها به وجود میآورد.
کوئچوا در کنار آیمارا و دیگر زبانهای فرعی بومی، اصولاً و اساساً به عنوان یک زبان شفاهی باقی میماند؛ بنابراین، نوعی فقدان رسانههای جدید برای کاربرد آن وجود دارد: مثلاً کتابها، روزنامهها، نرمافزار، مجلات، ژورنالهای فنی و غیره. اما، سازمانهای غیردولتی نیز به عنوان گروههای مسئول کشوری در پروژههایی برای ویرایش و ترجمه آثار اصلی به زبان کوئچوایی شرکت میکنند؛ مثلاً، در اواخر سال۲۰۰۵ یک نسخه عالی از دون کیشوت به زبان کوئچوایی ارائه شد.
درصد گویشوران بومی به زبان کوئچوا که بیسواد بودهاند اخیراً کاهش یافتهاست، زیرا که ٪۸۷/۸۶ از جمعیت پرو باسواد هستند. جالبتر آنکه، نرخ باسوادی سراسری کشور در بین جوانان بین ۱۵تا۲۴ سال ٪۸–۹۶ است.
(ورزشها)
فوتبال: رایجترین ورزش پرو فوتبال (انگلیسی) است و پرو در جام جهانی این چنین ظاهر شدهاست: ۱۹۳۰، ۱۹۷۰ (یک چهارم نهایی)، ۱۹۷۸ (یک چهارم نهایی)، ۱۹۸۲ و دو جام یادبود کوپا آمریکا. بیشتر جمعیت پرو مسابقات جام جهانی را از طریق تلویزیون دنبال میکنند. اسطورههای فوتبال از پرو عبارتند از هوگو سوتیل، چزار کوتو، روبرتو چاله، خوزه چومپیتاز، پرسی روجاس، خوآن کارلوس اوبلیتاس و تئوفیلو کوبیلاس: که بهترین مهاجم در فینال جامهای جهانی با ۱۰ گل زدهاست.
بازیکنان سرشناس فعلی آن عبارتند از دفاع میانی نولبرتو سولانو (در تیم نیوکاسل یونایتد)، و مهاجمانی همچون کلودیو پیزارو (اف سی. بایرن مونیخ)، خوزه پائولو گوئررو (اس وی. هامبورگ) و جفرسون فارفیان (پیاسوی آیندهوون). تیمهای دانشکده ورزش، آلیانزای لیما، اسپورتینگ کریستال، و سینسیانو بزرگترین تیمها در پرو هستند. در سال ۲۰۰۳، سینسیانو با شکست دادن باشگاه آرژانتینی ریورپلاته، جام آمریکای جنوبی| کوپاسودآمریکا را برد، و سپس توانست در سوپرجام میامی، قدرت خانگی آمریکای جنوبی بوکاجونیورز از آرژانتین را نیز شکست دهد.
تکواندو: خوآن کارلوس گامارا، برنده مدال نقره سیزدهمین دوره مسابقات آمریکای جنوبی، آرکوئیپای، پرو۱۹۹۷. دارنده مدال برنز یازدهمین دوره قهرمانی تکواندو پان آمریکن، لیمای پرو۱۹۹۸. نفر نوزدهمین در رتبه بندی مردان جهان (سبک وزن و وزن سنگین)، ۲۰۰۱. دانده مدال طلای مسابقات آزاد آمریکا، ایالات متحده۲۰۰۲. عضو موزه مشاهیر فدراسیون جهانی تکواندو، سئول کره جنوبی.
والیبال : والیبال زنان از ورزشهای رایج دیگر است (مدال نقره در بازیهای المپیک سئول ۱۹۸۸، مقام نائب قهرمانی جهان در ۱۹۸۲ و ۱۲ بار قهرمانی آمریکای جنوبی).
موجسواری: فلیپه پومار، مقام دوم قهرمانی موجسواری جهان، پرو۱۹۶۵، سوفیا مولانوویچ، قهرمان جهانی موجسواری زنان جهان در سال۲۰۰۴و ۲۰۰۵.
قایقرانی: پرو تنها کشور منطقهاست که ۶ سال متوالی برنده جام جهانی در گروه «خورشید ماهی» شدهاست. افزون براین، پرو جامهای قهرمانی آمریکای مرکزی، آمریکای جنوبی و کارائیب را در همان دسته بردهاست. در گروه آپتیمیست (خوشبین)، در یک «مسابقه تیمی» سه بار در سالهای ۱۹۹۷، ۱۹۹۸ و ۱۹۹۹ قهرمان جهان شدهاست.
تیراندازی: تیراندازان پروئی ۳ مدال از مجموع ۴ مدال بازیهای المپیک| المپیک را احراز نمودند. ادوین واسکوئز تنها برنده پروئی مدال طلا در بازیهای المپیک ۱۹۴۸ بود، در حالی که فرانچسکو بوزا (۱۹۸۴ لوس آنجلس)، و خوآن جیها (۱۹۹۲بارسلونا) هردو برندگان مدال نقره بودند.
تنیس: لوئیز هورنا و جائیم یزاگا مشهورترین تنیس بازان پروئی هستند. عضو موزه مشاهیر تنیس و برنده جام دیویس و ویمبلدون، الساندرو اولمدو در پرو متولد شده ولی برای آمریکا بازی میکند.